AZL, AZL NEDİR

Sözlük anlamı uzaklaştırma, ayırma, çekil­medir. İslam siyaset terimi olarak: "Görevdeki bir İmam'ın (Halife) İmamct'te aranan vasıf­lardan birini kaybetmesiyle Ehl-i Hail ve'l-Akd tarafından görevden uzaklaştırılma­sı" anlamına kullanılmıştır. Azl, siyaset konu­sunda yazan İslam fukahasının en çok tartıştı­ğı konulardan biridir. Bir yandan Ümmetin başında zamanın en iyi ve en layık kişisinin bu­lunmasının zorunluluğu, bir yandan da Asr-ı Saadet'in hemen bitiminde yaşanan kanlı olay­ların sonuçlarını görme, konu hakkında konu­şup yazmayı zorlaştırmıştır. Fukaha (Fıkıhçı-lar) azl ve ona bağlı olarak ayaklanma konu­sunda 'iyimserler' ve 'sert tutumlular' diye iki gruba ayrılabilir. Yalnız tek söz halinde ittifak edilen ve sözü muteber hiçbir otoritenin itiraz etmediği bir hüküm vardır: "İman sınırını aşıp küfre giren hiçbir İnsan mü'minlcrin başında yönetici olarak bulunamaz". Sahih ve sarih naslardan kaynaklanan bu hükümde sözbirliği vardır. İmam Nevcvi, Nisa 141. ayeti bu konu­da birinci delil olarak gösterir.

İslam ulemasının İmam'ın azli için sebeb ku-bul ettiği gerekçeleri ve tartışılan yönlerini şöyle özetleyebiliriz:

1- Küfür ve irtidat hali: Ümmetin icmaı ile bu durumda görevden alınır ve öldürülür. Bu konuda ihtilaf yoktur. Kaldı ki sıradan bir va­tandaş için de irtidat, ölümü gerekıiren bir suçtur.

2-Namazı terki ve namazı engellemesi: Açık hadislerle böyle bir yöneticiye karşı savaş em­redilmiştir (bkz. Müslim, 3/1483)

3- Allah'ın indirdiği ite hükmetmeme: Bu ey­lemi imamı, ister küfür, isterse de fısk veya zu­lüm durumuna düşürsün azlini zorunlu hale getirir. Kafir, fasık veya zalim olması ile çıka­cak sonuçlar ise "azl" olayı dışında incelenir.

4- Zulüm yapması, fasık ve bid'at ehlinden olması hali: Böyle bir insanın ilk başta göreve getirilmesi sakıncalıdır. Göreve geldikten son­ra bu vasıfları alması halinde ulemanın iki gö­rüşü vardır: Mutlak olarak görevden azledil­mesi gerektiği kanaatinde olanlar ve görev-

den alınması gerekmediği kanaatinde olanlar. Her iki grubun da dayandığı Şcr'İ naslar var­dır. Ancak, azlin gerekli olmadığını söyleyen­lere tesir eden asıl olay, yaşanmış tarih ve müs-lümanların maslahatını öne çıkarmalarıdır. Onlara göre, zor kullanarak azletme yerine başka barışçı yollar denenmelidir. Konuyu bi­raz daha geniş açıdan inceleyenler de olmuş­tur: Bunlar, İmamın sözkonusu tavırlarını inancındaki sapmalar ve eylemlerinde sapma­lar diye ikiye ayırırlar. Bu durumda genel Öl­çü; raiyyenin ondan etkilenerek İslami hayatı çiğnemeye cesaretlenip ccsarctlencmcycceği-dir.

5- İmam'ın otoritesini kaybetme hali: İmam, görevlilerden birinin onu etkisiz hale getirip yönlendirmesi, esir düşmesi, ayaklanma veya bir ihtilalle görevinden uzaklaştırılması, aklî dengesinin bozulması, körlük, sağırlık ve dil­sizlik gibi bir özrü olması gibi sebeplerle pasi-fİze olmuş olabilir. Bütün bu durumlarda Ehl-i Hail ve'l-Akd, azlin gerekli olup olmadı­ğında karar yetkisine sahiptir. Ehl-i Hail ve'l-Akd, mevcut İmamın azlini karara bağlar­ken, Ümmetin mevcut durumu İle, muhtemel durumu arasındaki maslahatını gözetmek du­rumundadır. Ancak, küfür veya İrtidat (ve na­maza engel olma) durumunda sonuç ne olur­sa olsun azli şarttır.

Azlin tahakkuk yolları da şunlardır:

1- İmam kendisini azledebilir: Hz.Hüseyin (r.) kendi kendini azleimiştir. Ancak Şcr'i bir gerekçe olmadan daha rahat bir hayal için gö­revden ayrılması konusunda fakihicrin üç gö­rüşü vardır: Ayrılabilir ve ayrılamaz tartışması yanında orta bir görüş İse, Ümmetin maslaha­tının dikkate alınması şeklindedir. Bu üçüncü görüş, üzerindeki görevin far/.-ı ayın veya farz-ı kifaye olmasına bağlıdır.

2- Silahlı ayaklanma: Bu yolla imam değiştir­menin öncüleri Haricilerdir. Genelde uygun görülmemiş olmakla beraber Şcr'i bir yol ola­rak benimseyenler de vardır.

3- Diğer barışçıl yollar: Gösteri, boykot vb. yollarla mü'minler İmam'ın azil isteğini dile getirebilirler. Ehl-i Hail ve'l-Akd yine son ka­rar merciidir.

(Nureddin YILDIZ)

BK.lley'at, Ehl-i Halt ve'l-Akd, Hilafet, HürOc, İma/net, Şe/ieıt.